...

In Nederland wordt het totale gebruik van geneesmiddelen geschat op ongeveer 3,5 miljoen kilogram per jaar. Iets meer dan 2.000 verschillende actieve stoffen worden daarbij ingezet. Het Nederlandse RIVM schat dat daarvan minimaal 140 ton werkzame stof uit geneesmiddelen via de riolering in het oppervlaktewater terecht komt. In Vlaanderen ligt dat cijfer op ongeveer 30 ton voor de 23 geneesmiddelen die de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) opvolgt.Ook geneesmiddelen uit de veeteelt en vervuiling uit het buitenland die met rivieren meekomt, zijn mee verantwoordelijk voor het vervuilde oppervlaktewater. In de veeteelt wordt er kwistig omgesprongen met antibiotica die gedeeltelijk via de mest in de bodem terecht komen. Een fractie daarvan spoelt tijdens regenbuien uit naar het oppervlakte- of grondwater.De met geneesmiddelen vervuilde afvalwaterstroom die de riolering in gaat, is hoofdzakelijk afkomstig uit huishoudens (patiëntengebruik thuis) en ziekenhuizen. Enkele Belgische ziekenhuizen zijn zich bewust van het probleem en hebben een eigen rudimentaire afvalwaterzuivering die het water gedeeltelijk zuivert vooraleer het de riolering in gaat. Dat zijn echter de uitzonderingen.De afvalwaterstroom gaat vervolgens eerst naar gewestelijke waterzuiveringsinstallaties (WZIs). Die mikken vooral op het verwijderen of afbreken van organische stof en nutriënten, en niet op microverontreinigingen afkomstig uit urine en ontlasting.Heel wat geneesmiddelen worden weliswaar mee uit de afvalstroom verwijderd door de gebruikelijke waterzuivering en komen in het afvalslib terecht. Andere geneesmiddelen laten zich moeilijker verwijderen, omdat ze bijvoorbeeld waterafstotend zijn. En stromen via het uitstromende water (effluent) van de WZI mee het oppervlaktewater in. Sommige van deze geneesmiddelen, alsook de afbraakproducten die ontstaan tijdens de reiniging, kunnen nog bio-actief zijn. Geneesmiddelen die zich in een WZI moeilijk laten verwijderen, zijn bijvoorbeeld de anti-epileptica gabapentine, carbamazepine en primidon, de pijnstiller diclofenac en de bètablokkers metoprolol en sotalol.Geneesmiddelen worden dan ook wijdverbreid in waterlopen aangetroffen. Temeer daar niet elke WZI eenzelfde mate van zuivering toepast. Wat ervoor zorgt dat er grote regionale verschillen kunnen zijn tussen waterlopen wat betreft deze vervuiling met geneesmiddelen. Het dichtbevolkte noorden van de Samber- en Maasvallei is bijvoorbeeld een hotspot.Bij onderzoek wordt slechts naar een fractie van de mogelijk werkzame stoffen gezocht zodat van de meeste geneesmiddelen niet is geweten in welke concentratie ze in waterlopen voorkomen. Enkele studies geven een indicatie en laten zien dat ze in oppervlaktewater gemiddeld tot 1 microgram per liter uitmaken, met uitschieters tot 10 microgram per liter. In Vlaanderen ligt het gemiddelde voor 23 opgevolgde stoffen op ongeveer 3 microgram per liter. In het Waalse Gewest ligt het voor 18 opgevolgde stoffen tussen 1 en 10 microgram, en voor 18 andere stoffen onder het microgram. Dat komt grotendeels overeen met metingen uit andere EU-landen.De veilige concentraties van een aantal stoffen worden weliswaar regelmatig overschreden. Voor Vlaanderen geldt dat vooral voor clarithromycine, diclofenac en sulfamethoxazol. Voor het Waalse gewest vormen diclofenac en in mindere mate venlafaxine een mogelijk ecologisch risico.Europa heeft geen milieukwaliteitsnormen vastgelegd voor geneesmiddelen in oppervlaktewater. Blootstelling van organismen en planten aan deze stoffen kan weliswaar gevolgen hebben en leiden tot een (lokale) slechte ecologische kwaliteit. Sommige persisterende geneesmiddelen kunnen bijvoorbeeld accumuleren waardoor hun concentratie steeds hoger wordt hogerop in de voedselketen.Er zijn studies verschenen over lethargische vlokreeftjes na blootstelling aan water met microhoeveelheden epilepsiemedicijn, ontremde vissen in water met Prozac of weefselschade bij vissen door te veel pijnstillers in het water. De ecologische effecten ter plaatse zijn echter nog grotendeels niet onderzocht. Onderzoeksecologen hebben slechts het tipje van de sluier gelicht.Vooraleer drinkwater het kraantje uitstroomt, heeft het een grondige reiniging ondergaan. De drinkwaterzuivering reduceert een aanzienlijk deel van de geneesmiddelen uit het oppervlakte- en grondwater dat als bron dient.Door grote verschillen in fysisch-chemische eigenschappen worden ook hier niet alle geneesmiddelen volledig verwijderd met de huidige zuiveringstechnieken. Volgens Nederlandse metingen komen geneesmiddelen in drinkwater meestal voor in concentraties beneden 0,05 microgram per liter. In Vlaanderen geldt een gemiddelde beneden 0,1 microgram per liter voor 102 opgevolgde geneesmiddelen (2017). Dat wordt als veilig geacht: laag genoeg om geen effecten op de gezondheid te veroorzaken, ook als er rekening wordt gehouden met mengseltoxiciteit.Door de vergrijzing en verdere medicalisering van de samenleving zal de druk op waterlopen en het drinkwater enkel maar toenemen. Ook de klimaatverandering speelt een rol. Droge jaren gaan immers gepaard met een lage afvoer via rivieren en kunnen aldus zorgen voor hogere concentraties van geneesmiddelen in oppervlaktewater. Er wordt gevreesd dat hierdoor tijdelijk de drinkwaterproductie misschien moet worden opgeschort. Er gaan daarom heel wat stemmen op om een extra zuiveringsstap aan de drinkwaterproductie toe te voegen en/of hotspots grondiger aan te pakken.Enkele nieuwe technieken voor de drinkwaterproductie zijn in volle ontwikkeling of worden hier en daar reeds in proefopstellingen gebruikt. De beste resultaten worden behaald door een oxidatietechniek zoals ozonbehandeling te combineren met een adsorptietechniek zoals actiefkoolfiltratie.Ook op preventief vlak kan er nog heel wat gebeuren. Consumenten kunnen er bijvoorbeeld op gewezen worden dat ze de voorschriften bij geneesmiddelengebruik steeds volgen, antibioticakuren afmaken en overgebleven geneesmiddelen terugbrengen naar de apotheek. Ze gewoon doorspoelen via het toilet of de gootsteen, zoals nog te vaak gebeurt, valt dus sterk af te raden.