De wereld rond in 79 jaar

En toch was de vernissage van de tentoonstelling Around the World in 80 Years een feest, met champagne, broodjes in de vorm van vliegende schotel Ferro Lusto, wonderlijke welkomstwoorden van Eveline en niets dan lachende gezichten. Na ruim 79 jaren is Panamarenko met zijn vleermuisvlerken neergestreken op het strand met palmbomen dat curator Hans Willemse bedacht als decorum voor de wonderlijke toestellen die de Antwerpse kunstenaar de wereld heeft nagelaten.Is Panamarenko onze belangrijkste kunstenaar van de jaren 1960 tot heden/gisteren? De geschiedenis zal het uitwijzen. Er zijn alvast stevige argumenten die ervoor pleiten dat het antwoord 'ja' zal zijn. Vooreerst: Panamarenko is nooit een volgeling geweest, heeft zich nooit in een kast laten duwen, heeft zijn hele loopbaan zijn eigen ding gedaan.Wat Willem Kloos zei over poëzie, kan men net zo goed over kunst in het algemeen zeggen: het is de "allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie". En dan zitten we meteen in het vaarwater van een Panamarenko. Op zijn 15de schreef hij zich in aan de Academie van Antwerpen, als een broekventje, maar in zijn rugzak zat de ervaring van zijn vader als elektro-ingenieur en communist en zijn grootvader die architect was.De naam Van Herwegen is geen geschenk voor een kunstenaar. Dus ging hij in de vroege jaren 1960 op zoek naar een pseudoniem. Op de radio hoorde hij een verhaal over de Rus Panteleimon Ponomarenko die als oud-generaal en politicus-ambassadeur een rol speelde in de Koude Oorlog. In combinatie met PanAm en Panama werd het uiteindelijk Panamarenko, een naam die klinkt als een klok.Als jonge artiest zag hij de kunst als een losgeslagen projectiel alle richtingen uitgaan, mensen kwamen overal op straat en die roerige tijden vormden de ideale voedingsbodem voor Panamarenko om zijn fantasie de vrije loop te laten en zijn eigen artistieke weg te gaan. Gefascineerd als hij was door techniek en aerodynamica zocht hij in zijn kunst een uitweg om zich virtueel door het luchtruim te bewegen, ja zelfs de dampkring van onze planeet te verlaten, en de diepten van de oceanen te verkennen.Als Einzelgänger paste hij ook wonderwel in die artistieke smeltkroes van de jaren 1960-70. In 1967 al stelde hij tentoon in de Wide White Space met kunstenaars als Joseph Beuys, Christo, Marcel Broodthaers. De grote internationale erkenning kwam er in 1972, op de beruchte Documenta 5 in Kassel, gecureerd door Harald Szeemann, waar de kunst als een splinterbom ontplofte. Panamarenko voelde zich in deze chaos als een vis in het water, beter gezegd als een vogel in de lucht. Hij stelde er zijn iconische Aeromodeller voor, een zelfgebouwde zeppelin van immense afmetingen, en stal er de show samen met Joseph Beuys. Of hoe een straatjongen van de Seefhoek uitgroeide tot een wereldkunstenaar, of - om te referen aan Panamarenko's verbeelding - een kunstenaar die de intergalactische canon belichaamt.In de prachtige ruimte van Campo & Campo gedijt het werk van Panamarenko wonderwel. Een vliegende man met vleugels (een ornitopter) tracht het zwerk te veroveren, de futuristische bolide staat klaar om snelheidsrecords te breken, een vliegend tapijt maakt een eeuwenoude droom waar, wandelende machines kuieren op het strand, een duikboot wil onderduiken in de oceaan, een ballon die hogere sferen opzoekt, een stappende kip. Enzovoort, enzovoort. De objecten worden vergezeld van talrijke tekeningen, schetsen, aangevuld met snel geschreven nota's, wiskundige formules waarin Panamarenko zich verdiept. Zijn fantasie is grenzeloos. Maar steeds leunt ze aan, of lijkt ze aan te leunen bij wetenschap en technologie.En daar ligt juist de essentie van Panamarenko, de artistieke alchemie waarmee hij de verbinding maakt tussen wetten van de fysica en zijn dromen. Panamarenko maakt oerdromen van de mens waar, althans in zijn verbeelding: de mens die kan zweven, vliegen, duiken tot het allerdiepste van de oceanen... En zo is Panamarenko in zekere zin een reiziger, een imaginaire reiziger die onbereikbare plekken weet te verkennen, binnen en buiten de dampkring. In zekere zin wordt hij door de tijd (en het voortschrijden van de technologie) ingehaald. De reis naar Mars is geen illusie meer, maar een plan dat rijpt in de geesten.Daarin zit nu precies de link met Jules Verne, beter gezegd met de hoofdfiguur uit zijn roman Le Tour du monde en quatre-vingts Jours, Phileas Fogg, die in 1872 (precies 100 jaar voor Documenta 5) voor een weddenschap het (toendertijd) onmogelijk gewaande waarmaakte om in 80 dagen de wereld rond te reizen. Fogg was in de mening dat hij een dag te laat weer in Londen kwam. Tot hij tot het besef kwam dat hij de Stille Oceaan van west naar oost was overgestoken en dus een dag had gewonnen bij het overschrijden van de Internationale Datumgrens, de denkbeeldige lijn van pool naar pool die geldt als scheidslijn tussen twee opeenvolgende data in de kalender. Het zou ons niet verbazen dat Panamarenko daarboven druk bezig is met allerlei formules om uit te klaren hoe hij de tijd kan manipuleren en alsnog zijn 80ste verjaardag kan vieren.