Wat een riool prijsgeven kan

De Vlaamse PhD Cup heeft als doel Vlaams onderzoek bekend te maken bij het brede publiek. De wedstrijd winnen deed Tim Boogaerts dit jaar niet, maar hij kijkt terug op een fantastische ervaring, vertelt hij. "Ik kan alleen maar benadrukken dat dit een geweldig initiatief was en ben zeer dankbaar voor de brede waaier aan schrijf-, presentatie- en mediatrainingen." In 2018 studeerde de onderzoeker aan UAntwerpen af in de farmaceutische wetenschappen aan diezelfde universiteit. Sinds zijn bachelorproef doet hij onderzoek naar rioolwater. Vanwaar die 'fascinatie' voor het water dat door onze Vlaamse riolen stroomt? "Rioolwaterepidemiologie vormt voor mij een brug tussen verschillende onderzoeksdomeinen die mij interesseren", legt Tim Boogaerts uit. "Om methodes te ontwikkelen om het rioolwater te onderzoeken, maak je gebruik van analytische chemie. Daarnaast zit er ook een milieu- en publieke gezondheidscomponent aan." De totstandkoming van zijn doctoraat over 'rioolwateronderzoek als complementaire informatiebron over aspecten van onze gezondheid en levensstijl' heeft voeten in de aarde gehad. Tim Boogaerts vertelt: "Eerst wilde ik aan de hand van ons afvalwater te weten komen of we in België ook moeten vrezen voor een opioïdencrisis zoals die in de VS woedt." Hoe dan? "In de riool laat alles wat wij gebruiken zijn sporen na: van drugs, alcohol, en geneesmiddelen tot milieu- verontreinigende stoffen, zoals PFAS en pesticiden. Door rioolwater gedetailleerd te onderzoeken, kan ik trends onthullen over middelengebruik op specifieke plaatsen of tijdstippen." Maar toen brak de coronacrisis uit. Boogaerts: "Ik kon niet anders dan mijn doctoraat daaraan aan te passen. Zo werden er heel wat beleidsmaatregelen genomen, zoals de befaamde 'lockdowns' waarbij iedereen moest thuisblijven. Via onderzoek van het rioolwater ging ik na wat het effect was van deze beslissingen op ons middelengebruik. Ik focuste op drugs, geneesmiddelen en alcohol." Nee, daarvoor moest hij niet elke dag de riool intrekken, stelt Tim Boogaerts gerust. "Het waren de waterzuiveringsstations van steden als Antwerpen, Brussel, Boom en Leuven die de stalen voor me verzamelden. Elke tien minuten werd er net voor de waterzuivering een kleine hoeveelheid rioolwater opgevangen in een bidon en dit gedurende een hele dag. Op het einde van de dag beschik je over een staal rioolwater dat representatief is voor die dag." "Daaruit schepte ik vervolgens een staal om te analyseren op allerlei stoffen die op die dag op die locatie gebruikt zijn. Vervolgens paste ik daarop de meetmethodes toe die ik specifiek ontwikkelde voor dit onderzoek." "Deze lieten me toe de stalen te zuiveren: de stoffen waarin ik niet geïnteresseerd was te verwijderen, evenals de vaste deeltjes. De stoffen aanwezig in het staal - bv. antidepressiva - moest ik opconcentreren aangezien deze slechts in zeer lage hoeveelheid aanwezig zijn, te vergelijken met een klontje suiker in een vijver. Een volgende stap was de stoffen van elkaar scheiden - drugs, alcohol en geneesmiddelen - en de effectieve concentraties ervan in het staal meten." De methoden die de Antwerpse onderzoeker ontwikkelde laten toe om snel bepaalde stoffen op te sporen in weinig afvalwater. Zo kan hij in slechts enkele dagen het gebruik van meer dan vijftig drugs en geneesmiddelen in onze bevolking nagaan. Wat vertelde het rioolwater over het middelengebruik van de Belg tijdens de lockdowns? Tim Boogaerts: "Het gebruik van cocaïne, speed en ecstasy bleef stabiel in elke onderzochte locatie. Daaruit kunnen we afleiden dat mensen thuis drugs zijn blijven gebruiken. Of dat sommigen, ondanks de strenge regels, nog steeds deelnamen aan illegale activiteiten." In tegenstelling tot drugs, nam het gebruik van alcohol tijdens de lockdowns wel af. "Het sluiten van de horeca- en evenementensector, bovenop de sociale bijeenkomsten die wegvielen, speelden daar wellicht een belangrijke rol in. Want toen de cafés en restaurants terug opengingen, konden we via onze analyses van rioolwater vaststellen dat het gebruik van alcohol steeg." Het gebruik van antidepressiva en opioïden steeg niet tijdens de lockdowns. "Om te achterhalen in welke mate de gezondheidscrisis ons mentaal welzijn beïnvloedde, is het belangrijk om stalen te blijven afnemen", zegt Tim Boogaerts. "Vermoedelijk laten de effecten van de lockdowns op onze mentale gezondheid zich pas op langere termijn voelen, zo is het mogelijk dat eventuele diagnoses pas later zijn gesteld." Wat zich kan vertalen in een stijging van het geneesmiddelengebruik... Al is het moeilijk om daarover al voorspellingen te doen, zegt Boogaerts. "Met rioolwater meet je van dag tot dag waardoor je heel specifieke trends kan meten. Zo kan het zijn dat je op een bepaalde dag op een bepaalde locatie een piek vaststelt in het gebruik van bv. alcohol. Een evenement in de buurt kan aan de oorzaak liggen. Die verbanden leggen is steeds een zoektocht." "In die zin is het ook niet mogelijk om aan de hand van rioolwatermetingen te bepalen of waargenomen cijfers het gevolg zijn van chronisch dan wel recreatief gebruik", gaat Boogaerts verder. "Daarnaast zeggen cijfers ook niets over het gedrag van individuele burgers. De waarden die je meet zijn immers 'collectieve' waarden, die iets prijsgeven over alle mensen die aangesloten zijn op het waterzuiveringsstation waarin de stalen verzameld worden." "Rioolwater is niet de gouden standaard om middelengebruik volledig in kaart te brengen", geeft de onderzoeker toe. "Daarvoor is het nodig om het met gegevens uit verschillende databronnen te combineren, zoals gezondheids- enquêtes, politiegegevens enz." De methodes die Boogaerts ontwikkelde, stelden hem ook in staat om de verspreiding van het coronavirus na te gaan via het rioolwater. Tot op heden wordt rioolwateronderzoek in Vlaanderen vooral in die context ingezet, en slechts beperkt voor onderzoek naar middelengebruik onder de bevolking. In landen als Australië gebeurt dit al wel, weet de Antwerpse onderzoeker, bv. in het kader van drugspreventie. "Jammer dat ons land nog niet zo ver staat", zegt Tim Boogaerts. "Aan de hand van één staal rioolwater kan je data aanreiken over een grote groep mensen. Bovendien kan je in heel specifieke locaties en periodes het effect van beleidsbeslissingen nagaan." "Het volledige plaatje is nodig", beklemtoont Boogaerts, "vandaar mijn oproep om meerdere databronnen te combineren om zo ons gebruik volledig in kaart te brengen, waar rioolwater zeker deel van moet uitmaken. Beschouw het als een puzzel die pas volledig is als alle puzzelstukjes aanwezig zijn."